Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunun dini inanc yerləri.

      Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunun dini inanc yerləri. 

Ağstafa rayonu Tat­lı kəndində alban məbədi (ilk orta əsrlər). Kolxələfli, Qarahəsən, Dağ Kəsəmən, Qıraq Kəsəmən kəndlərində XIX əsrə aid məscidlər. Poylu kəndində türbələr kompleksi (XIX əsr). Bundan başqa Qafqaz Albaniyası kilsəsi kimi tikilmiş Keşiş dağ məbədi də Ağstafada yerləşir. Göygöl rayonu Göygöl şəhərində Lüteran kil­səsi (1854), Ağ körpü (XII əsr), İki göz körpü (XVI əsr). Dozular kəndi yaxınlığında körpü (XVI əsr).

       Gədəbəy rayonu,  Böyük Qaramurad kəndində 1634 cü ilə məxsus məbəd Son tunc-ilk dəmir dövrünə aiddir. Göygöl şəhərində 1854-cü ildə tikilmiş "Lüteran" adlanan alman kilsəsi, keçmiş Sarıqaya kəndində XVI əsrə aid Türbə, Şəhriyar kəndində 1674-cü ildə tikilmiş Qabriyel kilsəsi, Çaykənd kəndində tarixi məlum olmayan Anahid məbədi və Müqəddəs Məryəm kilsəsi, Yeni-Zod kəndindən 300 m məsafədə Alban kilsəsi, 3 km məsafədə Alban məbədi.       

      Gədəbəy rayonun Novosaratovka kəndində məbəd (1535), Dikdaş kəndi ərazisində (Bayram dərəsində) alban kilsəsi və Həmşivəng məbədi, Səbətkeçməz kəndində üç körpü (19 cu əsr) və s. qalmışdır. Rayonun zəngin tarix-memarlıq irsinin ən mühüm nümunələrindən biri Mahrasa-Ay məbədidir. Mahrasa məbədi Gədəbədən 8-9 km, onun Söyüdlü kəndindən isə 7-10 km aralıda, Şəmkir çayının sol sahilində meşəli dağların ətəyində yerləşir. Uzun müddət yaşayış yeri olduğundan, digər abidələrə nəzərən daha çox dağılmamışdır.

       Samux rayonu ərazisində məscid (Nəbiağalı, Əhmədbəyli kəndlərində), İmamzadə türbəsi (VIII əsr, hündürlüyü 12 m), Zazalı  kəndində İmamzadə türbəsi (V əsr), Zazalı kəndi yaxınlığında an­tik dövrə aid məbəd. Çoban Abdallı kəndində VI - VII əsrlərə aid “Abdal” pir ocağı, “İlanpiri oca­ğı” (XVII əsr). Samux rayonunda “Abdal” körpüsü (XIX əsr), Qarayeri qəsəbəsində almanlar tərəfindən tikilmiş zirzəmi (1895). Samux qəsəbəsi yaxınlığında XIII - XV əsrlərə aid “Gil tikintisi”. Zazalı kəndində XIV - XVI əsrlərə aid kəhrizlər: Kor arxı, Qızıl Hacılı arxı, Xan arxı, Karxa­na arxı, Arazbar, Şatır arxı, Xanlıq, Çölək arxı. Samux rayonu ərazisində müxtəlif tarixi dövlərə aid olan tarixi memarlıq abidələri vardır. Diametri 10-20 m, hündürlüyü 1-1,5 m olan Nəbiağalı kurqanları daha çox seçilir. Bu kurqanların yaranma tarixi tunc dövrünün sonuna və daş dövrünün başlanğıcına aid edilir.

        Tovuz rayonunun ərazisində 64 tarixi-mədəni, arxeoloji abidə, o cümlədən 18 ölkə (2 memarlıq, 16 arxeoloji), 46 yerli (32 memarlıq, 11 arxeoloji, 1 monumental xatirə  abidəsi, 2 dekorativ - tətbiqi sənət nümunəsi) abidə mühafizə edilir.

       Tovuz rayonu Kirzan kəndində məbəd (XII əsr), Şah Abbas məscidi, Düz Qırıqlı kəndində Alı Dədə türbəsi (XIX əsr), XIX əsrə aid Hacı Bağır məscidi Yanıqlı kənd məscidini, Kirzan məbədini misal göstərmək olar. Poylu kəndində türbələr komplek­si (XIX əsr). Birinci Şıxlı kəndində 3 türbə (XIX əsr). Salahlı kəndində məbədlər kompleksi (XIX əsr). Yuxarı Öysüzlü istiqamətində “Məscid” (XIX əsr),  Vahidli kəndi ərazisində olan “Məscid və türbələr kompleksi”, Yanıxlı kəndində XVII əsrə aid məscid. “Qərib Seyid” Ziyarətgahı, Qədim tarixə malik olan Əsrik çayının sol sahilində “Alban kilsəsi V-VII əsrlər”.

        Müasir Tovuz ərazisi Antik Dövrlərdə Qafqaz Albani­yası (Kambisena) ərazisinə daxil idi. I Şah İsmayıl Səfəvinin (1501-1524) dövründə Tovuz və ona bitişik ərazilər qızılbaş zülqədər tayfasının qolu olan şəmşəddil tay­fasının irsi mülkiyyətində Qara­bağ bəylərbəyliyinə tabe olmuşdur.

       Qazax rayonunda dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli 112 tarixi abidə var. Onlardan 54-ü arxeoloji, 46-sı memarlıq, 7-si monumental-tarixi abidə, 5-i dekorativ-tətbiqi incəsənət abidəsidir. Qazax  rayonu ərazisində çoxlu sayda qədim məscidlər var. Qazax rayonu Yuxarı Əskipara kəndindəki məbəd (V-VIII əsrlər), Şəkərqala məbədi (XV əsr), Qazax şəhərindəki məscid, Qazax rayonu Poylu kəndində XIX əsr məqbərələr qrupu, rayon ərazisində məbəd V-VIII əsrlər Yuxarı (Əskipara kəndi) , Alban məbədi VII əsr (Daş Salahlı kəndi ). Qazax ərazisində Qatır Körpüsü, Qı­zılhacılı körpüsü, Kazım Körpüsü, Yeraltı yol (XIV əsr), bürc (XVII əsr), Qatır körpüsü, Qızıl­hacılı körpüsü. Xramçay üzərində XII əsrə aid Sınıq körpü (Qırmızı körpü), Qıraq Kəsəmən kəndində dairəvi bürc (XVII əsr). Rayonda Sınıq körpü XII əsr , Damcılı mağara düşərgəsi Paleolit dövrü (Daşsalahlı kəndi) , Baba Dərviş yaşayış yeri (3 abidə) Tunc dövrü, (Dəmirçilər kəndi),  Məbəd V-VIII əsrlər Yuxarı (Əskipara kəndi) , Didivan qülləsi VI-VII əsrlər Xanlıqlar kəndi, Alban məbədi VII əsr (Daş Salahlı kəndi ), Qıraq Kəsəmənli kəndindəki dairəvi qüllə (XVIII əsr), Qazax rayonu Poylu kəndində XIX əsr məqbərələr qrupu, Qatır körpüsü, Qızılhacılı körpüsü, Kazım körpüsü (hamısı XV əsrə aiddir), Qırmızı və Sınıq körpü (XII əsr). Qeyd olunan abidələrin əksəriyyəti ölkə əhəmiyyətli olsa da, onların yerli və xarici turizm marşrutlarında istifadə olunması turizmin inkişafında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

        Şəmkir rayonu ərazisində IX-XI əsrlərə aid Şəmkir şəhər xarabalıqları, IX-XI əsrlərə aid Şəmkir körpüsü, Şəmkir qalası (Muxtariyyə kəndi), XI-XII əsrlərə aid Baydar şəhər xarabalıqları (Bayramlı kəndi), XI-XII əsrlərə aid Qız qalası (Seyfəli kəndi), XVI-XVII əsrlərə aid məscid (Abbaslı kəndi), XI əsrə aid Qız qalası (Tatarlı kəndi), XVI-XVII əsrlərə aid körpü (Təhnəli kəndi), XVII əsrə aid Divan bürcü (Yeni həyat kəndi), XVI-XVII əsrlərə aid Koroğlu qalası (Şəmkir şəhəri), dəmir dövrünə aid Qalaboynu qalacası (Atabəy kəndi), erkən orta əsrlərə aid Pir (Alman abidəsi) (Dağ-Daşbulaq), 1909-cu ildə tikilmiş Alman kilsəsi (Şəmkir şəhəri), XI-XII əsrlərə aid oğuz qəbiristanlığı (Yeni Seyfəli kəndi), XVI-XVII əsrlərə aid körpü (Zəyəm çayı üzərində) mövcuddur.

      Gəncə şəhəri. Müasir Gəncənin 7 km Şimalında yerləşən  “Nizami məqbərəsi” Dünya ədəbiyyatının korifeylərindən biri olan, Azərbaycan xalqının dahi şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin məqbərəsi indiki Gəncə şəhərinin 7 km şərqində “Şıx düzü” deyilən yerdə inşa edilmişdir. Şeyx Nizaminin məzarı əsrlər boyu təkcə yerli əhalinin deyil, həm də Gəncəyə yolu düşən insanların müqəddəs bildiyi yer olmuşdur. Lakin bunlara baxmayaraq son dövrlərə qədər ulu Nizaminin qəbrinin üstündə tarixi keçmişdən xəbər verən, memarlıq quruluşunda tikilmiş, xarici görkəmi, səliqəli olan abidə olmamışdır.

       Gəncə şəhərinin ölkə və yerli əhəmiyyətli tarixi və memarlıq abidələri əsasən şəhərin Nizami rayonu ərazisində yerləşir. Bunlardan ölkə əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidələri aşağıdakılardır: Şah Abbas karvansarayı (XVII əsr); Uğurlu xan karvansarayı (XVIII əsr); Çökək hamam (XVII əsr); Cümə məscidi (XVII əsr); Cümə məscidinin minarələri (XIX əsr); Gəncə qalasının divar qalığı (XVI əsr); Cavad xanın dəftərxanası (XVIII əsr); Albanlar məbədi (XVII əsr); Zərrabi məscidi (XVIII əsr); Xan bağı (XIX əsr); Köhnə Gəncə Orta əsrlər şəhər yaxınlığında, Uğurlu Xan karvansarayı XVIII əsr Zərrabi küçəsi, Gəncə qalası və qala divarları XV-XVI əsrlər Gəncə çayının sağ sahili , Qala bürcü XV-XVI əsrlər Qədim Gəncə xarabalığı , Şah Abbas Karvansarayı XVII əsr Ə.Hüseynzadə küçəsi, Cümə məscidi 1606-cı il Mərkəz, Xətai prospekti , İmamzadə kompleksi XVII-XIX əsrlər Köhnə Gəncə, Qala divarlarının qalıqları XI-XII əsrlər Köhnə Gəncə.       Gəncə şəhərində “İmamzadə türbəsi”, “Comərdi Qəssab” türbəsi yer alır.  “İmamzadə” türbəsini  yerli əhali “Pir”, “Göy İmam”, “Göy gümbəz” deyə adlandırır. 6-7 metr hündürlüyündə olan bu türbə 4 bucaqlı şəkildədir. Türbə xaricdən rəngli naxışlarla bəzənmişdir. Onun diqqəti cəlb edən gümbəz hissəsi vardır. Gövdənin hündürlüyü 2,5 metr, xarici və daxili diametri 4 metrə yaxındır. Türbənin xarici hissəsinin mərkəzi yerində ərəb dilində yazılmış kitabə vardır. Bu kitabədən məlum olur ki, İmamzadə türbəsi VIII əsrdə inşa edilmişdir.

      “Cömərdi qəssab” - Bütpərəstliyə qarşı mübariz, İslam dinini Azərbaycanda ilk qəbul edənlərdən biri, mərd, xeyirxah, əliaçıqlığı ilə şəhər sakinlərinin böyük hörmətini qazanan bu insan 664-cü ildə şəhərin müdafiəsi zamanı qəhrəmancasına həlak olmuş, bu insanın məzarı üzərində şəhər əhalisi tərəfindən türbə ucaldılmışdır. Dairəvi formada tikilmiş bu abidə bişmiş kərpiclə hörülmüşdür. Divarın qalınlığı 80 sm olmuşdur. Əfsuslar olsun ki, sovetlər dövründə abidə heç bir lüzum olmadığı halda tamamilə sökülmüş və abidənin yerindən istilik xətti çəkilmişdir. Son illər şəhərdə aparılan quruculuq işləri çərçivəsində şəhərin başqa tarixi abidələri ilə bərabər “Comərdi-qəssab” məbədi öz tarixi təməli üzərində tamamilə yenidən bərpa edilmiş və sakinlərin ziyarət yerinə çevrilmişdir.

      “Alban-məbədi” - XVII əsrin tarixi abidəsidir, 7 sütundan ibarətdir, dam örtüyü daşdandır və üstündə 8 guşəli baxış qülləsi yerləşir.